Covid19 και ιδιωτικότητα στη διελκυστίνδα
Της Λυδίας Βενέρη, Δικηγόρου, Υποψ Δρ Νομικής Αθηνών: «The right to privacy in the digital age».
Εν έτει 2020 και με την παγκόσμια ημέρα ανθρωπίνων δικαιωμάτων να γιορτάζεται στις 10 Δεκεμβρίου, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η κατοχύρωση και προστασία τους στον σύγχρονο κόσμο, φαίνεται να υφίστανται πιέσεις. Από το 1945 και την Διάσκεψη της Γιάλτας, η αντικατάσταση της μέχρι τότε Κοινωνίας των Εθνών με το νέο σώμα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών έθεσε νέες βάσεις στην προσπάθεια διεθνούς εξασφάλισης της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με αποτέλεσμα σήμερα να μπορούμε να πούμε ότι υφίσταται ένα ενιαίος, διεθνής ανθρωπιστικός νόμος, ικανός να ρυθμίζει τα ανακύπτοντα ζητήματα. Εξ’ άλλου βασικός ιδρυτικός στόχος του ΟΗΕ ήταν και παραμένει «ο σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες για όλους, χωρίς διάκριση φυλής, φύλου, γλώσσας ή θρησκείας». Με την Δύση να αποτελεί επί της ουσίας την κοιτίδα της δημιουργίας της έννοιας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων πολλά είναι τα ερωτήματα που μπορούν να τεθούν αναφορικά με το επαρκές, ή μη, της προστασίας τους από τα δυτικά κράτη.
Οι περιορισμοί των ατομικών δικαιωμάτων
Για την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας και την αποτελεσματικότητα του κράτους δικαίου απαραίτητη κρίθηκε και κρίνεται, η σε πολλές περιπτώσεις επιβολή περιορισμών επί των ατομικών δικαιωμάτων αναφορικά με τον τρόπο και τον σκοπό άσκησής τους. Κατ’ αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται η έλλογη και εξισορροπημένη άσκησή τους η οποία οδηγεί, όσο παράδοξο και αν ίσως φαίνεται, σε πιο ουσιαστική και αποτελεσματική προστασία. Η ad hoc αξιολόγηση στις περιπτώσεις σύγκρουσης και η στάθμιση, των συγκρουόμενων – αντικρουόμενων δικαιωμάτων αποτελεί το βασικό ρυθμιστικό εργαλείο, που στο πλαίσιο της αρχής της αναλογικότητας μπορεί να επιλύσει τις ανακύπτουσες συγκρούσεις. Οι συνιστώσες της αρχής της αναλογικότητας, όπως εκφράζονται μέσω της αρχής της καταλληλόλητας, της αρχής της αναγκαιότητας και της stricto sensu αναλογικότητας, χρησιμοποιούνται ως στάδια ελέγχου για την διαπίστωση του επιτρεπτού των περιορισμών. Η επιτυχία κάθε περιορισμού είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον βαθμό επίτευξης μιας αντιθετικής, διττής προστασίας που επί τη βάσει της ισότητας καταφέρνει να προστατεύσει δύο φαινομενικά αντικρουόμενα και επικαλυπτόμενα δικαιώματα, δίνοντας ένα προσωρινό προβάδισμα σε ένα από αυτά.
Το δικαίωμα στην υγεία
Βασικό ανθρώπινο δικαίωμα που οφείλει πάντα να αποτελεί πυλώνα του νομικού πλαισίου κατοχύρωσης και προστασίας των δικαιωμάτων αποτελεί, όπως είναι εύλογο, το δικαίωμα στην υγεία. Ανεξαρτήτως ηλικίας, καταγωγής, φύλου, κοινωνικού και οικονομικού υποβάθρου, η προστασία της υγείας αποτελεί πρωταρχικό σκοπό κάθε ανθρώπου στη γη και όπως είναι φυσικό υπερέχει των περισσότερων δικαιωμάτων στις επιμέρους σταθμίσεις. Το δικαίωμα στην υγεία που κατοχυρώνεται σε πλήθος διεθνών συμβάσεων, συνδέεται με το ίδιο το δικαίωμα στη ζωή, με την αξιοπρέπεια, με την ψυχική και σωματική υγεία του ατόμου, ή των οικείων του. Από το καταστατικό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, στην Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Κοινωνικά και πολιτιστικά Δικαιώματα, το δικαίωμα στην υγεία κατέχει εξέχουσα θέση. Εντός του δικαιώματος της υγείας και εντός του πλαισίου που το περιβάλλει συμπεριλαμβάνονται οι αναγκαίες προεκτάσεις του όπως, η πρόσβαση σε ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, η ισότιμη πρόσβαση στις δομές υγείας, η πρόληψη και θεραπεία των ασθενειών, η πληροφόρηση και η ενημέρωση για ζητήματα που αφορούν την ατομική ή δημόσια υγεία κ.α. Πέραν από την αυταπόδεικτη σημασία του δικαιώματος, η σημασία της προστασίας του αναδεικνύεται και από τη διασύνδεσή του με πλήθος άλλων δικαιωμάτων τα οποία μπορούν να προστατευτούν και να ασκηθούν από το άτομο μόνο μετά την κατοχύρωση και την επαρκή προστασία του δικαιώματος στην υγεία, όπως ενδεικτικά το δικαίωμα στην εκπαίδευση και την εργασία, ενώ άλλα εξαρτώνται και εξαρτούν την ορθή άσκησή τους από αυτό, όπως το δικαίωμα στην πρόσβαση στην πληροφορία, ή το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα.
Τι γίνεται συνεπώς, όταν το δικαίωμα στην υγεία τίθεται υπό διακινδύνευση λόγω μιας πανδημίας που απειλεί ουσιαστικά την ανθρωπότητα και επιβάλλει την ανάγκη λήψης μέτρων σε παγκόσμιο επίπεδο, τα οποία προσβάλλουν σε πολλές περιπτώσεις άλλα δικαιώματα, όπως αυτό της ιδιωτικότητας? Υφίσταται πράγματι σύγκρουση των δύο δικαιωμάτων, ή η αυτονόητη ανάγκη για την προστασία της δημόσιας υγείας μπορεί να επιτρέψει παραβιάσεις και περιορισμούς στα υπόλοιπα δικαιώματα? Για να μπορέσουμε να αντιληφθούμε τα ανακύπτοντα ζητήματα, επιβάλλεται να περιγραφεί και το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα.
Το δικαίωμα στην Ιδιωτικότητα
Το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα προστατεύεται αντιστοίχως σε μεγάλο αριθμό διεθνών κειμένων, όπως στην Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, αλλά και στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα. Η ιδιωτικότητα, ως δικαίωμα, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το δικαίωμα του ατόμου για προστασία της ιδιωτικής του ζωής αλλά και των ιατρικών και εν γένει προσωπικών του δεδομένων, ενώ συνδέεται προφανώς και με την ελευθερία του λόγου, την ελευθερία του σεξουαλικού προσδιορισμού και το δικαίωμα στην αξιοπρέπεια. Δεν είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς ότι από το σύνολο των μέχρι τώρα αναγνωρισμένων και κατοχυρωμένων ανθρωπίνων δικαιωμάτων, το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα είναι ίσως από τα πιο δύσκολα ως προς την εξαγωγή ενός ενιαίου, συνοπτικού και επαρκούς ορισμού. Αν αναλογιστεί κανείς τις πολλαπλές εκφάνσεις που μπορεί να λάβει η ιδιωτικότητα στη σύγχρονη εποχή, ήτοι: τα προσωπικά δεδομένα (κάθε δηλαδή επιμέρους πληροφορία που αφορά, καθορίζει και εξατομικεύει το άτομο όπως το όνομα, τηλέφωνο, διεύθυνση, σωματικά χαρακτηριστικά, δεδομένα υγείας), τις επικοινωνίες, ή τα δεδομένα που συλλέγονται από τη χρήση εφαρμογών, υπηρεσιών και τεχνολογικών συσκευών, η ιδιωτικότητα θα μπορούσε να πει κανείς ότι αποτελεί πλέον ένα από τα δικαιώματα του μέλλοντος. Η διαρκής τεχνολογική εξέλιξη καθιστά δυσχερή την εξαγωγή ενός ορισμού για την ιδιωτικότητα, καθώς πλέον οι θεωρητικοί της ιδιωτικότητας καλούνται να συμπεριλάβουν σε αυτόν παραμέτρους που μέχρι πριν μερικά χρόνια ήταν ακόμη άγνωστοι. Ως εκ τούτου το νομικό πλαίσιο για την ιδιωτικότητα βρίσκεται υπό καθεστώς συνεχούς εξέλιξης και αναδιαμόρφωσης προκειμένου να εξασφαλιστεί η προστασία του ατόμου από κάθε απειλή προερχόμενη από άτομα, οργανισμούς, ή ακόμη και από τα ίδια τα κράτη και τις εκάστοτε κυβερνήσεις τους. Η σύγκρουση δικαιώματος στην υγεία και δικαιώματος στην ιδιωτικότητα
Πώς προστατεύεται λοιπόν αυτό το σύνθετο και πολυδαίδαλο δικαίωμα στην εποχή της πανδημίας? Μήπως η προσπάθεια σε παγκόσμιο επίπεδο των κυβερνήσεων να προστατεύσει τους πολίτες από τον covid19 έχει δημιουργήσει ένα επισφαλές πλαίσιο προστασίας του δικαιώματος στην ιδιωτικότητα? Η θέση σε πολλές περιπτώσεις των κρατών σε καθεστώς έκτακτης ανάγκης νομιμοποιεί εκ των πραγμάτων την ύπαρξη περιορισμών σε μεγάλο αριθμό ατομικών δικαιωμάτων, χωρίς βέβαια να πρέπει να γίνεται δεκτή η απόλυτη παραβίασή τους. Σίγουρα στο πλαίσιο της συζήτησης για την σύγκρουση των δικαιωμάτων της ιδιωτικότητας και της υγείας, η προστασία των προσωπικών δεδομένων των πολιτών δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να αποτελέσει εμπόδιο για την προστασία της υγείας και την προστασία έστω και μίας ανθρώπινης ζωής, όμως η παρακολούθηση και ιχνηλάτηση των κρουσμάτων του covid19, που προϋποθέτει την συλλογή ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων υγείας ή δεδομένων που αφορούν το στενό περιβάλλον, τις επαφές και τις κινήσεις των ατόμων, οδηγεί στη δημιουργία ενός μεγάλου όγκου δεδομένων που έχουν συλλεχθεί μόνο τους τελευταίους μήνες, ο οποίος επιβάλλεται να προστατευθεί. Η όποια δε επεξεργασία οφείλει να μην ξεπεράσει τους σκοπούς για τους οποίους τα δεδομένα αυτά συλλέχθηκαν, δηλαδή την αντιμετώπιση της κρίσης του covid19. Χρειάζεται συνεπώς η συλλογή όλων των δεδομένων να είναι νόμιμη και περιορισμένη χρονικά και ποιοτικά στο μέτρο του απαραίτητου και πρόσφορου για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Ακόμη, χρειάζεται να εξασφαλισθεί ότι με την πάροδο της κατάστασης ανάγκης τα δεδομένα θα καταστραφούν. Ιδιαίτερης σημασίας είναι και η περίπτωση των διασυνοριακών μεταφορών δεδομένων όσων αφορά την τήρηση όλων των δικλείδων ασφαλείας, ειδικά αυτή τη στιγμή που δεν διαφαίνεται γρήγορη λύση για την αντικατάσταση της πλέον μη ισχύουσας Privacy Shield, όπως ανέφερε και προσφάτως ο Didier Reynders, Επίτροπος για θέματα Δικαιοσύνης της ΕΕ.
Πρέπει να γίνει αντιληπτή η λεπτή γραμμή μεταξύ των απαραίτητων περιορισμών και της επιβολής μέτρων που εξασφαλίζουν την δημόσια υγεία και των παραβιάσεων των προσωπικών δεδομένων που βλάπτουν το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα, αλλά και το γεγονός, ότι η προστασία της δημόσιας υγείας δεν είναι απαραίτητο να αποκλείει τη προστασία της ιδιωτικότητας. Το European Data Protection Board έχει εκδώσει προσφάτως αρχές που θέτουν περιορισμούς στην επεξεργασία και στην χρήση των προσωπικών δεδομένων που σχετίζονται με την υγεία, σε μια προσπάθεια οριοθέτησης του ζητήματος.
Με την Ιταλία να είναι η πρώτη χώρα που χτυπήθηκε σημαντικά από την πανδημία, η ιταλική ΑΠΔΠΧ εξέδωσε ήδη στις 2 Μαρτίου 2020 πλαίσιο αρχών συλλογής προσωπικών δεδομένων. Σύμφωνα με αυτές τις αρχές, μόνο οι αρχές δημόσια υγείας είχαν το δικαίωμα να επεξεργάζονται δεδομένα που αφορούν στην υγεία των πολιτών και μόνο όταν αυτά σχετίζονται με την εξάπλωση του ιού. Στη συνέχεια και η Βελγική ΑΠΔΠΧ εξέδωσε αντίστοιχες οδηγίες στις 13 Μαρτίου, εξαιρώντας το “vital interest” του άρθρου 6.a(d) του GDPR από τη νόμιμη βάση της επεξεργασίας, συμβουλεύοντας τους οργανισμούς να απέχουν από τον συστηματικό και γενικό έλεγχο και τη συλλογή προσωπικών δεδομένων εργαζομένων χωρίς σχετική εντολή από τις υγειονομικές αρχές, ενώ κάθε επεξεργασία πρέπει να διέπεται από τις γενικές αρχές του άρθρου 5 GDPR. Στο πλαίσιο αυτό κινήθηκε και η δήλωση της Andrea Jelinek Chairwoman του European Data Protection Board, τονίζοντας ότι η προστασία των προσωπικών δεδομένων δεν συνιστά εμπόδιο στην προστασία της δημόσιας υγείας και οι αναγκαίοι περιορισμοί που μπορούν να επιβληθούν πρέπει να διέπονται από αρχές και κανόνες σχετικούς με την αναγκαιότητα, προσφορότητα και καταλληλόλητα των μέτρων. Αντίστοιχα και η απόφαση 5/2020 της Αρχής Προστασία Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα που επισημαίνει αφενός την προεξέχουσα θέση του δικαιώματος στην υγεία, και αφετέρου την υπαρκτή δυνατότητα σύννομης, εύλογης και αναλογικής επεξεργασίας των προσωπικών δεδομένων ακόμη και εντός της πανδημίας. Η προστασία των προσωπικών δεδομένων που συλλέγονται αυτή τη περίοδο δεν αφορά φυσικά μόνο τους ιδιώτες και τους διάφορους οργανισμούς, αλλά αφορά και τις ίδιες τις κυβερνήσεις που επεξεργάζονται τα σχετικά δεδομένα, όπως έχει τονιστεί από μεγάλο αριθμό αρχών προστασίας προσωπικών δεδομένων. Η προστασία οφείλει να διέπεται από τις βασικές αρχές που έχει θέσει ο GDPR, όπως: νομιμότητα, διαφάνεια, προσφορότητα, περιορισμό του σκοπού, περιορισμό του αριθμού των συλλεγόμενων δεδομένων, ακρίβεια, περιορισμό στην αποθήκευση, εμπιστευτικότητα, στοιχεία απαραίτητα προκειμένου να προστατευθεί η ιδιωτική ζωή των ατόμων και τα δεδομένα της υγείας τους από κάθε μη θεμιτή επεξεργασία.
Η τεχνολογία που έχει χρησιμοποιηθεί ανά τον κόσμο, και ειδικώς οι εφαρμογές της Τεχνητής Νοημοσύνης που αξιοποιούνται για την ανάσχεση της πανδημίας, θέτουν ερωτηματικά αναφορικά με την προστασία των δεδομένων των πολιτών. Στο Ισραήλ οι εφαρμογές και οι υπηρεσίες ανίχνευσης και εξακρίβωσης της τοποθεσίας των πολιτών μέσω της τοποθεσίας των κινητών τους τηλεφώνων, που χρησιμοποιείται ως εργαλείο αντιτρομοκρατίας, χρησιμοποιήθηκε για την καταγραφή των κινήσεων των πολιτών και την ειδοποίησή τους για την ύπαρξη πιθανών κρουσμάτων κοντά τους. Η ενέργεια αυτή της κυβέρνησης οδήγησε το Ανώτατο Δικαστήριο να παρέμβει προκειμένου να γίνεται καταγραφή των κινήσεων μόνο των εξακριβωμένων θετικών κρουσμάτων. Στην κίνα από την άλλη πλευρά η αναγνώριση προσώπου εξελίχθηκε ώστε να είναι εφικτή, ακόμη και με τη χρήση χειρουργικής μάσκας. Στη Ρωσία η αναγνώριση προσώπου χρησιμοποιήθηκε ευρέως για την εύρεση ατόμων που σπάνε την καραντίνα. Αντίστοιχες εφαρμογές χρησιμοποιήθηκαν από την Σιγκαπούρη, την Κορέα και την Ταιβάν. Βέβαια αντίστοιχες προσπάθειες για τη χρήση εφαρμογών καταγραφής τοποθεσίας έγιναν και στην Ιταλία, την Ισπανία και την Πολωνία σε συνεργασία με τις εταιρίες τηλεπικοινωνίων. Στην Πολωνία η σχετική εφαρμογή λειτουργεί μέσω της λήψης selfie για να διαπιστωθεί η τήρηση της καραντίνας. Σε αυτό το κλίμα κινούνται και ενέργειες στη Γερμανία και το Βέλγιο για τη δημιουργία εφαρμογών που αξιοποιούν τα δεδομένα τοποθεσίας των κινητών τηλεφώνων των πολιτών. Είναι σημαντικό τα ερωτήματα που αφορούν τη στάθμιση και τη σύγκρουση των δικαιωμάτων να απαντώνται από τις κυβερνήσεις ex ante. Η ex post διαπίστωση των παραβιάσεων κάθε άλλο παρά χρήσιμη μπορεί να είναι καθώς οι επιπτώσεις της όποιας παραβίασης έχουν αποτελέσματα μακροπρόθεσμα και πολλές φορές μη προβλέψιμα και μη αναστρέψιμα.
Πράγματι η πανδημία επιβάλλει περιορισμό άλλων δικαιωμάτων προκειμένου να προστατευτεί το υπέρτατο αγαθό της υγείας και να εξασφαλιστεί η προστασία της δημόσιας υγείας. Παρ όλα αυτά βασικό στοιχείο που μπορεί να διασφαλίσει το δικαίωμα στην υγεία και στη ζωή είναι η διαβίωση σε ένα περιβάλλον κράτους δικαίου και δημοκρατίας. Κανένα δικαίωμα και καμία ατομική ελευθερία δεν μπορεί να επιβιώσει σε μια κοινωνία που ανέχεται εκπτώσεις στη δημοκρατία. Η πανδημία είναι ένα από τα πρώτα εμπόδια που έχει να αντιμετωπίσει η νομοθεσία της προστασίας των προσωπικών δεδομένων και αντίστροφα η προστασία των προσωπικών δεδομένων πρέπει να αποδείξει ότι μπορεί να ελιχθεί χωρίς να εμποδίσει την ορθή απάντηση στην πανδημία. Για αυτό οι επαγγελματίες νομικοί της ιδιωτικότητας πρέπει να επιστρατεύσουν στην παρούσα φάση όλα τα εργαλεία και τη γνώση τους προκειμένου να αποδείξουν πως στις δημοκρατικές κοινωνίες η στάθμιση των δικαιωμάτων γίνεται πάντα με σεβασμό, προσοχή και εξισορρόπηση.
Όπως αναφέρει και η εισηγήτρια της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Τεχνητή Νοημοσύνη στον τομέα της Υγείας, Selin Sayek Böke: «Δεν είμαστε αναγκασμένοι να διαλέξουμε μεταξύ υγείας και ιδιωτικότητας. Μπορούμε να εξασφαλίσουμε και τα δύο».
«Δεν είμαστε αναγκασμένοι να διαλέξουμε μεταξύ υγείας και ιδιωτικότητας. Μπορούμε να εξασφαλίσουμε και τα δύο».
Source/ Author:Λυδία Βενέρη
