Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή: "H εξέλιξη του δικαιώματος στη λήθη (περί λήθης της λήθης ;) "

Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή: "H εξέλιξη του δικαιώματος στη λήθη (περί λήθης της λήθης ;) "

    Ι. Εισαγωγή
Ο Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων (εφεξής Κανονισμός) θετικοποιεί στο άρθρο 17 ένα προϋπάρχον δικαίωμα διαγραφής, το πολυσυζητημένο πλέον στη βιβλιογραφία  δικαίωμα στη λήθη. Το δικαίωμα αυτό συνιστά απόρροια της γενικότερης ελευ- θερίας αναπτύξεως της προσωπικότητας του ατόμου. Πρόκειται για το δικαίωμα του ατόμου να μπορεί να σβήσει από το διαδίκτυο  πληροφορίες που αφενός δεν επιθυμεί και αφετέρου δεν είναι χρήσιμες για την ενη- μέρωση του κοινού. Συνάγεται  κατά  κύριο λόγο από τη γενικότερη προστασία  της ελεύθερης αναπτύξεως της προσωπικότητας  (άρθρο 5 παρ. 1 Σ) σε συνδυασμό με την κατοχύρωση της αξίας του ανθρώπου (άρθρο 2 παρ. 1 Σ),  αλλά και από το δικαίωμα προστασίας της ιδιωτικής  ζωής (άρθρο 9 Σ), της προστασίας των προ- σωπικών δεδομένων και πληροφοριακού αυτοκαθορι- σμού του ατόμου (άρθρο 9Α Σ), νοούμενο ως δικαίωμα κάθε προσώπου να μη γίνεται  εκ νέου αντικείμενο  δημοσιογραφικού ενδιαφέροντος  για  οδυνηρές ή δυσά- ρεστες υποθέσεις ενός κομματιού του πρότερου βίου του. Το όριο του δικαιώματος αυτού αναζητείται στην ελευθερία του πληροφορείν και πληροφορείσθαι και εν γένει στην ελευθερία εκφράσεως (άρθρο 14 Σ), υπό  την έννοια ότι η διαγραφή δεν πρέπει να λαμβάνει χώρα για γεγονότα που προκαλούν το εύλογο ενδιαφέρον ενημερώσεως του κοινού.

Στο πλαίσιο της παρούσης μελέτης θα αναλυθεί η εξέλιξη αυτού του δικαιώματος επί τη βάσει της πρόσφατης δικαστηριακής νομολογίας και διοικητικής πρακτικής ανεξαρτήτων αρχών.

     ΙΙ. Προάγγελοι του δικαιώματος στη λήθη
Το δικαίωμα  στη λήθη διαμορφώθηκε  κατά κύριο λόγο μέσα από θεμελιώδεις αποφάσεις ανωτάτων εθνικών δικαστηρίων.
Σύμφωνα  με το Ομοσπονδιακό Συνταγματικό  Δικαστήριο της Γερμανίας στην απόφαση Lebach4, η δημοσίευση στοιχείων  για μία εγκληματική πράξη, μέσω της οποίας  προσδιορίζεται  η ταυτότητα του προσώ- που που έχει καταδικασθεί για αυτή, προσβάλλει σε αυξημένο βαθμό την προσωπικότητα, καθώς στιγματί- ζει αρνητικά το πρόσωπο αυτό στην κοινή γνώμη δια- πομπεύοντάς  το. Στη συγκεκριμένη υπόθεση, ένας καταδικασθείς  ληστής ήταν σε θέση να σταματήσει  την προγραμματισμένη τηλεοπτική μετάδοση ενός ντοκιμα- ντέρ που απεικόνιζε με ακρίβεια τη συμμετοχή αυτού και άλλων σε ένοπλη ληστεία μίας αποθήκης πυρομαχικών του στρατού, που είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο τεσσάρων στρατιωτών.

Το Δικαστήριο στήριξε την απόφασή του στο δικαίωμα ιδιωτικότητας του εγκληματία, χωρίς να κατατρέχεται  από δημοσιότητα, ώστε να μπορέσει να επικεντρωθεί στην επανένταξή του στην κοινωνία. Ωστόσο, το δικαίωμα αυτό έρχεται σε αντίθεση με το δικαίωμα ελευθερίας εκφράσεως των ραδιοτηλεοπτικών σταθμών, που κατοχυρώνεται στο άρθρο 5 του γερμανικού  Θεμελιώδους  Νόμου. Το Δικαστήριο  ασχολήθηκε με την επίλυση της συγκρού- σεως του δικαιώματος προσωπικότητας του εγκλημα- τία με το δικαίωμα ελευθερίας εκφράσεως του τηλεοπτικού σταθμού. Αφενός αναγνώρισε το εύλογο ενδιαφέρον του κοινού να ενημερωθεί για το έγκλημα, αφετέρου, τόνισε τη σημαντική διαφορά  ανάμεσα σε ένα τελεσθέν και ένα εν εξελίξει έγκλημα. Εάν ένα έγκλημα βρίσκεται  σε εξέλιξη ή πρόκειται  να διωχθεί, το κοινό έχει πραγματική ανάγκη να γνωρίζει τον επαπειλού μενο κίνδυνο και να οδηγήσει τους δράστες στη δικαιοσύνη. Τα εν εξελίξει εγκλήματα  συνιστούν  επιτακτικό δημόσιο συμφέρον, όπως αντιστοίχως οι ιατρικές επι- δημίες ή οι δημόσιες  αναταραχές  μπορούν να δικαιολο- γήσουν κάποια επέμβαση στα ατομικά  δικαιώματα.

Το έγκλημα, όμως, στην υπόθεση  Lebach ήταν  παρελθόν και ο καταδικασθείς είχε εκτίσει ήδη την ποινή του. Το μόνο δημόσιο συμφέρον εν προκειμένω ήταν η δημοσιο- ποίηση ενός γεγονότος που είχε συμβεί. Επιπλέον καίριας σημασίας για το δικαίωμα προσωπικότητας του καταδικασθέντος  εγκληματία είναι η επανένταξή του στην κοινωνία, ώστε να μπορέσει να βρει τον εαυτό του και να αξιοποιήσει τις δυνατότητές του. Οι παράγοντες αυτοί υπερισχύουν του δικαιώματος μεταδόσεως του θέματος.

Στην ίδια κατεύθυνση, υπέρ του δικαιώματος επανεντάξεως του ατόμου στην κοινωνία στράφηκε το ΕΔΔΑ. Στην απόφαση  Segerstedt-Wiberg et al v. Sweden, το ΕΔΔΑ έκανε δεκτό ότι η συνεχιζόμενη  διατήρηση φα- κέλων πολιτικά αντιφρονούντων  από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου από τις μυστικές υπηρεσίες αποτελούσε δυσανάλογο περιορισμό του δικαιώματος στον ιδιωτικό βίο, λαμβανομένου υπ’ όψιν ότι δεν συντρέ- χουν ιδιάζοντες λόγοι που να τεκμηριώνουν την ανά- γκη διατηρήσεως των αρχείων. Η γενικότερη θέση του ΕΔΔΑ είναι  κατά  οριζοντίων  μέτρων  παρακολουθήσεως που καταργούν κάθε μέτρα αναλογικότητας, παρά το περιθώριο εκτιμήσεως που αναγνωρίζεται σε κάθε κράτος.

Ένα ρητό δικαίωμα  στη λήθη αναγνωρίσθηκε  από το Δικαστήριο  της Ευρωπαϊκής Ενώσεως (ΔΕΕ) στην απόφαση   Google   Spain  SL, Google Inc. κατά  Agencia Española de Protección de Datos. Σύμφωνα με την εν λόγω απόφαση, όταν, κατόπιν αναζητήσεως που έχει πραγ- ματοποιηθεί με βάση το ονοματεπώνυμο ενός προ- σώπου, εμφανίζεται  στον κατάλογο αποτελεσμάτων σύνδεσμος προς ιστοσελίδα που περιέχει πληροφο- ρίες για το εν λόγω πρόσωπο, αυτό μπορεί να αποταθεί απευθείας στον φορέα εκμεταλλεύσεως της μη- χανής αναζητήσεως.  Εάν ο τελευταίος  δεν ανταποκρι- θεί στην αίτηση του θιγόμενου προσώπου, αυτό μπορεί να αποταθεί στις αρμόδιες αρχές προκειμένου να επιτύχει, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, τη διαγραφή του επίμαχου συνδέσμου από τον κατάλογο αποτελε- σμάτων.
Τα πραγματικά  περιστατικά  της υποθέσεως έχουν  ως  εξής: Το 2010, ο M. Costeja  González  προσέφυγε στην ισπανική αρχή προστασίας δεδομένων κατά εφημερίδας μεγάλης κυκλοφορίας στην Ισπανία La  Vanguardia καθώς και κατά της Google Spain και της Google Inc. Ο M. Costeja González υποστήριξε  ότι όταν το ονοματεπώνυμό του εισαγόταν από χρήστη του διαδικτύου  στη μηχανή αναζητήσεως της Google, εμφανίζονταν  σύνδεσμοι προς δύο σελίδες της εφη- μερίδας δημοσιευμένες τον Ιανουάριο και τον Μάρτιο του 1998. Στις σελίδες αυτές περιλαμβανόταν ανακοί- νωση για πλειστηριασμούς ακινήτων κατόπιν κατασχέσεως που είχε επιβληθεί στον M. Costeja González λόγω κοινωνικοασφαλιστικών  οφειλών. Με την καταγ- γελία  αυτή, ο M. Costeja González ζήτησε, αφενός, να υποχρεωθεί  η εφημερίδα να  αποσύρει  ή να  τροποποιήσει τις επίμαχες  σελίδες (ώστε να μην εμφανίζο- νται πλέον τα προσωπικά  δεδομένα του) ή να χρησιμοποιήσει ορισμένα εργαλεία που προσφέρουν οι μη- χανές αναζητήσεως, προκειμένου να προστατευθούν τα δεδομένα αυτά.  Αφετέρου, ο M. Costeja González ζήτησε να υποχρεωθεί η Google  Spain ή η Google  Inc. να διαγράψει  ή να αποκρύψει  τα προσωπικά δεδομένα του, ώστε να μην εμφανίζονται  πλέον στα αποτελέσματα αναζητήσεως και σε συνδέσμους της εφημερίδας. Στο πλαίσιο  αυτό, ο M. Costeja González επεσήμανε ότι η διαδικασία  κατασχέσεως  που είχε κινηθεί εναντίον του είχε ολοκληρωθεί και διευθετηθεί από μα- κρού και ότι οποιαδήποτε μνεία της διαδικασίας αυτής ήταν πλέον άνευ ουσίας. Η ισπανική αρχή απέρριψε την καταγγελία  κατά της εφημερίδας εκτιμώντας  ότι η δημοσίευση των επίμαχων  πληροφοριών  από τον εκ- δότη ήταν νόμιμη.

Αντιθέτως,  η καταγγελία έγινε δεκτή κατά το μέρος που  αφορούσε  στην Google Spain και την Google Inc. Η ισπανική  αρχή ζήτησε από  τις δύο εταιρίες να λάβουν τα αναγκαία μέτρα για να διαγραφούν από το ευρετήριό τους τα επίμαχα δεδομένα και για να καταστεί  ανέφικτη η μελλοντική πρόσβαση σεαυτά.  Η Google Spain και η Google Inc. προσέβαλαν την απόφαση της ισπανικής αρχής ενώπιον του Audiencia Nacional (ανώτερο ισπανικό  δικαστήριο), ζητώντας  την ακύρωσή της. Στο πλαίσιο  αυτό, το εν λόγω ισπανικό δικαστήριο υπέβαλε σειρά προδικαστικών ερωτημάτων στο ΔΕΕ. Το Δικαστήριο  έκρινε ότι  ακόμη και η αρχικά  νόμιμη επεξεργασία  μη ανακριβών  δεδομένων μπορεί, με την πάροδο του χρόνου, να καταστεί  αντίθετη με την ευρωπαϊκή νομοθεσία περί προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, όταν, λαμβανομένου υπ’ όψιν του συνόλου των περιστάσεων που χαρακτηρίζουν τη συγκεκριμένη περίπτωση, τα δεδομένα αυτά  είναι ακατάλληλα, δεν είναι ή έχουν πάψει να είναι συναφή με το οικείο ζήτημα ή είναι  υπερβολικά σε σχέση με τους σκοπούς για τους οποίους υπέ- στησαν επεξεργασία  ή σε σχέση με τον χρόνο που έχει παρέλθει. Το Δικαστήριο προσθέτει ότι, στο πλαίσιο της εκτιμήσεως της αιτήσεως που έχει υποβάλει το υποκείμενο των δεδομένων, πρέπει -μεταξύ  άλλων-  να εξετάζεται  αν το υποκείμενο των δεδομένων έχει δικαίωμα να πάψει η σχετική με το πρόσωπό του πλη- ροφορία να συνδέεται με το ονοματεπώνυμό του μέσω του καταλόγου αποτελεσμάτων, ο οποίος προκύπτει κατόπιν αναζητήσεως που έχει διενεργηθεί με βάση το ονοματεπώνυμο  αυτό.

Εφόσον συμβαίνει κάτι  τέτοιο, οι σύνδεσμοι προς τις ιστοσελίδες που περιέχουν τις πληροφορίες αυτές πρέπει να απαλείφονται  από τον κατάλογο αποτελεσμάτων, εκτός αν υπάρχουν ειδικοί λόγοι, όπως ο ρόλος που διαδραματίζει  το υποκεί- μενο των δεδομένων στον δημόσιο βίο, που να δικαιο- λογούν υπέρτερο συμφέρον του κοινού για πρόσβαση, στο πλαίσιο αντίστοιχης  αναζητήσεως, στις επίμαχες πληροφορίες. Το Δικαστήριο διευκρινίζει ότι το υπο- κείμενο των δεδομένων μπορεί να απευθύνει σχετικές αιτήσεις στον φορέα εκμεταλλεύσεως της μηχανής αναζητήσεως, ο οποίος οφείλει να εξετάζει δεόντως τη βασιμότητά τους. Όταν ο υπεύθυνος της επεξεργασίας δεν ανταποκρίνεται στις αιτήσεις αυτές, το υποκείμενο των δεδομένων μπορεί να αποταθεί  στην αρχή ελέγχου  ή στις δικαστικές αρχές προκειμένου αυτές να προβούν στους απαραίτητους  ελέγχους και να επιβάλουν στον υπεύθυνο τη λήψη συγκεκριμένων μέτρων.

​Η απόφαση αυτή αναγνώρισε το δικαίωμα των υποκειμένων να ζητούν από τις μηχανές αναζητήσεως να απαλείφουν από τον κατάλογο αποτελεσμάτων που εμφανίζεται μετά από αναζήτηση από τρίτα πρόσωπα πληροφοριών σχετικών με αυτά κάποιους συνδέσμους που οδηγούν σε ιστοσελίδες και στις οποίες εμπεριέχονται δεδομένα και πληροφορίες σχετικές με το υποκείμενο, όταν η επεξεργασία αυτή είναι ασύμβατη με τις επιταγές της Οδηγίας 95/46/ ΕΚ. Σύμφωνα με την απόφαση, τα άρθρα 12, στοι- χείο  β΄ και 14, πρώτο εδάφιο, στοιχείο α΄, της Οδηγίας 95/46/ΕΚ έχουν την έννοια ότι, προκειμένου να προστατεύονται τα δικαιώματα που προβλέπουν οι διατάξεις αυτές και εφόσον πληρούνται πράγματι οι οριζόμενες από αυτές προϋποθέσεις, ο φορέας εκμεταλλεύσεως μηχανής αναζητήσεως υποχρεούται να απαλείφει από τον κατάλογο αποτελεσμάτων, ο οποίος εμφανίζεται κατόπιν αναζητήσεως που έχει διενεργηθεί με βάση το ονοματεπώνυμο ενός προσώπου, συνδέσμους προς δημοσιευμένες από τρίτους ιστοσελίδες που περιέχουν πληροφορίες σχετικές με το πρόσωπο αυτό.

* Όπως δημοσιεύτηκε στο ανάτυπο τεύχος 6/2016 (σ.714-728) της Εφημερίδας Διοικητικού Δικαίου.

Το δικαίωμα αυτό συνιστά απόρροια της γενικότερης ελευθερίας αναπτύξεως της προσωπικότητας του ατόμου. Πρόκειται για το δικαίωμα του ατόμου να μπορεί να σβήσει από το διαδίκτυο πληροφορίες που αφενός δεν επιθυμεί και αφετέρου δεν είναι χρήσιμες για την ενημέρωση του κοινού