Το νομικό πλαίσιο της προστασίας του ιατρικού απορρήτου στην άσκηση της Ψυχιατρικής
Ι. ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Σκοπός της Ψυχιατρικής Επιστήμης είναι η προαγωγή της υγείας, ιδιαίτερα της ψυχικής υγείας, της προσωπικής αυτονομίας και της ανάπτυξης του ανθρώπου. Είναι η επιστήμη εκείνη που ασχολείται με την πρόληψη ψυχικών διαταραχών στην πληθυσμό, την θεραπεία, αλλά και την αποκατάσταση των ατόμων που πάσχουν από ψυχικές διαταραχές. Κάθε ασθενής πρέπει να λαμβάνει την καλύτερη δυνατή θεραπεία με γνώμονα τον σεβασμό στην αξιοπρέπεια και την αυτονομία της προσωπικής του ζωής και υγείας. Οι δεοντολογικές δεσμεύσεις του ψυχιάτρου κατά την άσκηση του επαγγέλματός του απορρέουν τόσο από τους νομικούς κανόνες (Αστικός Κώδικας, Ποινικός Κώδικας, Δημοσιοϋπαλληλικός Κώδικας, Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας) όσο και από διεθνείς διακηρύξεις που υπέγραψε η Χώρα (ΟΗΕ 1991, Διακήρυξη της Μαδρίτης 1996).
Μία από τις άνωθι δεοντολογικές δεσμεύσεις έγκειται στο ότι οι ψυχίατροι οφείλουν να σέβονται την εμπιστευτικότητα των πληροφοριών των ασθενών τους, πάντοτε εντός των περιγραμμάτων των εφαρμοστέων νομικών και επαγγελματικών προτύπων. Ο σεβασμός στο ιατρικό απόρρητο αποτελεί μια από τις αρχαιότερες δεοντολογικές αρχές και υποχρεώσεις του ιατρού και περιέχεται διαχρονικά σε όλους τους κώδικες δεοντολογίας του ιατρικού επαγγέλματος. Ως ιατρικό-ψυχιατρικό απόρρητο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η μη αποκάλυψη, αλλά και η υποχρέωση μη αποκάλυψης σε τρίτους από τον ιατρό αυθαίρετα όσων αυτός γνωρίζει για την κατάσταση της υγείας και γενικά για τη ζωή του προσώπου στο οποίο παρέσχε ιατρική υπηρεσία και τα οποία έμαθε ακριβώς λόγω της παροχής της συγκεκριμένης ιατρικής υπηρεσίας. Έτσι, το ιατρικό απόρρητο αποτελείται από τις γνώσεις του ιατρού σχετικά με την υγεία του ασθενούς του, αλλά και με την υγεία του οικογενειακού του περιβάλλοντος, καθώς και τις γενικότερες συνθήκες διαβίωσης του ασθενούς και της οικογένειάς του. Προϋπόθεση, όμως, για να υπαχθούν όλες οι παραπάνω πληροφορίες στο απόρρητο αποτελεί το γεγονός αυτές να περιήλθαν σε γνώση του ιατρού κατά τη διάρκεια της εξέτασης του ασθενούς. Ο λόγος κατοχύρωσης του ιατρικού απορρήτου έγκειται στην ανάγκη διαφύλαξης της προσωπικότητας του ασθενούς, διότι οι πληροφορίες που καλύπτονται από το απόρρητο συνιστούν τις ευαίσθητες εκείνες πληροφορίες που αφορούν το πλέον απροσπέλαστο τμήμα της προσωπικής ζωής του καθενός μας.
ΙΙ. ΤΟ ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Α. Η ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΟΥ ΑΠΟΡΡΗΤΟΥ
Η προστασία του ιατρικού απορρήτου κατοχυρώνεται, καταρχήν, από διεθνείς συμβάσεις, όπως, μεταξύ άλλων, τη Διακήρυξη της Γενεύης του 1948 και τη Διακήρυξη της Λισσαβόνας του 1981 για τα Δικαιώματα του Ασθενούς, ενώ πρόσφατα και η Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία κατοχύρωσε ρητά το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής ζωής και της τιμής των ατόμων με αναπηρία στο άρθρο 22.
Στο εγχώριο δίκαιο, η κατοχύρωση του ιατρικού απορρήτου ήταν σαφής ήδη από το 1939, οπότε και τέθηκε σε ισχύ ο Κώδικας περί Άσκησης του Ιατρικού Επαγγέλματος (ΑΝ 1565/1939) όπου στο άρθρο 23 όριζε πως «ο ιατρός οφείλει να τηρεί απόλυτον εχεμύθειαν διά παν ό,τι είδεν, ήκουσεν, έμαθεν ή ηννόησεν εν τη ασκήσει του επαγγέλματος αυτού, και το οποίον αποτελεί απόρρητον του αρρώστου ή των οικείων αυτού, εξαιρέσει των περιπτώσεων καθ’ ας ειδικαί διατάξεις νόμων τον υποχρεώνουσιν εις την αποκάλυψιν του απορρήτου τούτου».
Στο άρθρο 13 του νόμου 3418/2005 επιφυλάσσεται προστασία του ιατρικού απορρήτου, καθώς επιβάλλεται απόλυτη και αυστηρή εχεμύθεια για οποιοδήποτε στοιχείο που αποκαλύφθηκε από τον ασθενή, ενώ επιπλέον καθιερώνει υποχρέωση του ιατρού για άσκηση της αναγκαίας εποπτείας στους βοηθούς και τους συνεργάτες του, ώστε να μην προβούν αυτοί σε οποιαδήποτε αποκάλυψη. Ήδη στο άρθρο στο άρθρο 9 παρ. 1 του ίδιου νόμου ορίζεται ότι «ο ιατρός οφείλει να τηρεί αυστηρά απόλυτη εχεμύθεια για οποιοδήποτε στοιχείο υποπίπτει στην αντίληψή του ή του αποκαλύπτει ο ασθενής ή τρίτοι, στο πλαίσιο της άσκησης των καθηκόντων του, και το οποίο αφορά στον ασθενή ή τους οικείους του». Στο άρθρο 6 του συγκεκριμένου νόμου αναφέρεται ότι η υποχρέωση τήρησης του απορρήτου εκτείνεται χρονικά και μετά από το θάνατο του ασθενούς, ενώ στο άρθρο 2, παράγραφος β, «και μετά την κατά οποιονδήποτε τρόπο παύση ή λήξη του λειτουργήματος του υποχρέου ιατρού». Η άρση του ιατρικού απορρήτου αναπτύσσεται στο άρθρο 3, όπου, εκτός των άλλων, αναφέρεται η περίπτωση κατά την οποία ο ιατρός μαθαίνει με τρόπο αξιόπιστο ότι μελετάται κακούργημα ή ότι άρχισε ήδη η εκτέλεσή του. Ειδικότερα αναφορικά με τους ψυχικά ασθενείς, ο Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας επαναλαμβάνει την υποχρέωση τήρησης του ιατρικού απορρήτου, ορίζοντας συγκεκριμένα «O ψυχίατρος οφείλει να γνωρίζει και να αναγνωρίζει ότι ο άνθρωπος που πάσχει από ψυχικές διαταραχές είναι δικαιωματικά εταίρος στη θεραπευτική διαδικασία. Η θεραπευτική σχέση βασίζεται τόσο στην εχεμύθεια του ιατρού, όσο και σε αμοιβαία εμπιστοσύνη και σεβασμό, ώστε να επιτρέπει σε αυτόν που πάσχει από ψυχικές διαταραχές να συμμετέχει στην αποφασιστική διαδικασία, σύμφωνα με τις προσωπικές του αξίες και προτιμήσεις» στο άρθρο 28 παρ. 4.
Το δικαίωμα του ασθενούς για την προστασία του απορρήτου των πληροφοριών που τον αφορούν, κατοχυρώνει και ο νόμος 2071/1992, για τον εκσυγχρονισμό και την οργάνωση του ΕΣΥ. Πιο συγκεκριμένα, το άρθρο 47 ορίζει πως «ο ασθενής έχει το δικαίωμα, στο μέτρο και στις πραγματικές συνθήκες που αυτό είναι δυνατό, προστασίας της ιδιωτικής του ζωής. Το απόρρητο των πληροφοριών και του περιεχομένου των εγγράφων που τον αφορούν, του φακέλου των ιατρικών σημειώσεων και ευρημάτων, πρέπει να είναι εγγυημένο». Επιπροσθέτως, την τήρηση της εμπιστευτικότητας των ιατρικών πληροφοριών ρυθμίζει και ο ν. 2474/1997, περί προστασίας προσωπικών δεδομένων. Ο νόμος αυτός υπαγορεύσει την υποχρέωση τήρησης του απορρήτου της επεξεργασίας, σύμφωνα με την οποία οι συλλεγόμενες πληροφορίες θα πρέπει να παραμένουν εμπιστευτικές, ήτοι να χρησιμοποιούνται μόνο στο στενό κύκλο των προσώπων που είναι επιφορτισμένοι με τη συλλογή, αρχειοθέτηση και επεξεργασία τους (άρθρο 10). Σύμφωνα με τους όρους του ν. 2472/1997, οι πληροφορίες σχετικά με την υγεία των ψυχικά ασθενών συνιστούν «ευαίσθητα» προσωπικά δεδομένα, για τα οποία ισχύουν αυστηρότερες προϋποθέσεις ως προς τη δημοσιοποίησή τους (άρθρα 2β, 7).
Β. Η ΠΟΙΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΠΑΡΑΒΙΑΣΗΣ ΤΟΥ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΟΥ ΑΠΟΡΡΗΤΟΥ
Η αποκάλυψη πληροφοριών που καλύπτονται από το επαγγελματικό απόρρητο τιμωρείται σε βαθμό πλημμελήματος ως παραβίαση της επαγγελματικής εχεμύθειας με φυλάκιση μέχρι ενός έτους ή με χρηματική ποινή (ΓνωμΕισΑΠ 15/2007, ΠοινΔικ11/2008, σελ 1324 επ.). Αποκάλυψη εκ μέρους του ψυχιάτρου συνιστά αξιόποινη συμπεριφορά όταν το απόρρητο ανακοινώνεται από τον ψυχίατρο με οποιονδήποτε τρόπο σε τρίτο, που δε δικαιούται να το πληροφορηθεί, η δε φανέρωση αυτή μπορεί να λάβει χώρα και μετά την παύση άσκησης του επαγγέλματος του ψυχιάτρου, αρκεί να πληροφορήθηκε το γεγονός καθόν χρόνο ασκούσε το επάγγελμα, με την υποχρέωση να υφίσταται και μετά τον θάνατο του ασθενούς. Η άνωθι περιγραφόμενη ποινική ευθύνη για παραβίαση του ιατρικού απορρήτου ρυθμίζεται στο άρθρο 371 του Ποινικού Κώδικα, σύμφωνα με το οποίο «1. Κληρικοί, δικηγόροι και κάθε είδους νομικοί παραστάτες, συμβολαιογράφοι, γιατροί, μαίες, νοσοκόμοι, φαρμακοποιοί και άλλοι λειτουργοί ή επαγγελματίες, στους οποίους κάποιοι εμπιστεύονται συνήθως λόγω του επαγγέλματος τους ή της ιδιότητάς τους ιδιωτικά απόρρητα, καθώς και οι βοηθοί των προσώπων αυτών, οι οποίοι φανερώνουν ιδιωτικά απόρρητα, που τους τα εμπιστεύτηκαν ή που τα έμαθαν λόγω του επαγγέλματος τους ή της ιδιότητας τους, τιμωρούνται με φυλάκιση έως ένα έτος ή χρηματική ποινή. 2. Με την ίδια ποινή τιμωρείται όποιος, λόγω του θανάτου κάποιου από τα πρόσωπα της πρώτης παραγράφου, γίνεται κάτοχος εγγράφων ή σημειώσεών του σχετικών με την άσκηση του επαγγέλματος ή του λειτουργήματος του και φανερώνει από αυτά ιδιωτικά απόρρητα. 3. Για την ποινική δίωξη απαιτείται έγκληση. 4. Η πράξη δεν είναι άδικη και μένει ατιμώρητη αν ο υπαίτιος απέβλεπε στην εκπλήρωση καθήκοντος ή στη διαφύλαξη δικαιολογημένου ουσιώδους συμφέροντος, δημόσιου ή του ίδιου ή κάποιου άλλου, το οποίο δεν μπορούσε να διαφυλαχθεί διαφορετικά».
Από την επισκόπηση της υπό κρίση ποινικής διάταξης, φαίνεται πως η παραβίαση του ιατρικού απορρήτου αντιμετωπίζεται από το νομοθέτη ως πλημμέλημα με προβλεπόμενη ποινή χρηματική ή φυλάκιση έως ενός έτους. Για να αποδειχθεί η ενοχή, στο δικαστήριο πρέπει να αποδειχθεί δόλος, δηλαδή γνώση ότι πρόκειται για απόρρητο και βούληση αποκάλυψής του, χωρίς να απαιτείται η απόδειξη πρόθεσης πρόκλησης βλάβης. Η ποινική δίωξη γίνεται μόνο κατ’ έγκληση του προσώπου του οποίου παραβιάστηκε το απόρρητο. Στην δε παράγραφο 4 του παραπάνω άρθρου θεμελιώνεται λόγος άρσης του άδικου χαρακτήρα της πράξης και η πράξη μένει ατιμώρητη. Αυτό συμβαίνει όταν ο ιατρός που διασπά το απόρρητο απέβλεπε στην εκπλήρωση καθήκοντός του ή στη διαφύλαξη έννομου συμφέροντος δημοσίου ή του ίδιου ή κάποιου άλλου, το οποίο δεν μπορούσε να διαφυλαχθεί διαφορετικά. Επειδή τίποτε δεν μπορεί να κριθεί απόλυτο στη ζωή και το απόρρητο δεν αποτελεί αυτοσκοπό, η παρ. 4 του ίδιου άρθρου οδηγεί σε άρση του άδικου χαρακτήρα της πράξης. (βλ Κωστάρας Α. Ποινικό Δίκαιο-Έννοιες και Θεσμοί του Γενικού Μέρους. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 2019, σελ 378). Γίνεται εν προκειμένω λόγος για θεμιτή παραβίαση του ιατρικού απορρήτου σε περιπτώσεις αποδεδειγμένης εκπλήρωσης καθήκοντος ή διαφύλαξης έννομου συμφέροντος ή για άλλο λόγο δικαιολογημένου ουσιώδους συμφέροντος δημοσίου ή του ίδιου ή κάποιου άλλου, που δε μπορούσε να διαφυλαχθεί με άλλο τρόπο. (βλ σε Συμεωνίδου Καστανίδου Ε, Μηλαπίδου Μ., Κηπουρίδου Κ. Ιατρική, Δίκαιο και Διαδίκτυο. Νομική Βιβλιοθήκη: Αθήνα, 2018, σελ 230επ.). Άλλωστε, κατά τον Παρασκευόπουλο Ν. «Όταν συγκρούεται η θεραπευτική με τη διωκτική ή φυλακτική σκοπιμότητα, υπερισχύει η πρώτη εκτός εάν συντρέχει μία ακραία δυσαναλογία στην κρινόμενη περίπτωση».(βλ Παρασκευόπουλος Ν. «Ιατρικό-Θεραπευτικό απόρρητο και αναφορά αξιόποινης πράξης σε ΠοινΔικ2014,σελ52.)
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ
Τα προσωπικά δεδομένα που αφορούν την ψυχική υγεία είναι από τα πλέον ευαίσθητα και έντονα προσωπικού χαρακτήρα δεδομένα. Ιδίως όταν διακυβεύονται ψυχιατρικές καταστάσεις, οι οποίες δύσκολα οριοθετούνται συγκριτικά με τις λιγότερο σημαντικές για τον ιδιωτικό βίο του ασθενούς παθολογικές καταστάσεις με βάση τα σύγχρονα ταξινομικά συστήματα κατά την τρέχουσα ψυχιατρική επιστήμη. Αναφορικά με την τήρηση του απορρήτου, ο ψυχίατρος θα κληθεί πολλές φορές στην πράξη να αντιμετωπίσει ορισμένα «ηθικά διλλήματα» ως προς την τήρηση ή μη εχεμύθειας αναφορικά με το περιεχόμενό του. (ενδεικτικά τι συμβαίνει στην περίπτωση που ο ψυχίατρος διαγνώσει περίπτωση παιδικής κακοποίησης ή στην περίπτωση που ένας έφηβος αξιώνει από τον ψυχίατρο να μην ανακοινώσει στους γονείς του τη ψυχική νόσο από την οποία πάσχει;) Το πότε γίνεται λόγος για «θεμιτές υπερβάσεις» ή «παραβιάσεις» των ορίων μιας σχέσης ψυχιάτρου-ασθενή είναι λεπτό ζήτημα. Ακόμη πιο δυσχερές κρίνεται το ζήτημα ποινικοποίησης μίας συμπεριφοράς βάσει του άρθρου 371 ΠΚ. Αξίζει να θυμόμαστε το εξής: «Κανένας κώδικας δεοντολογίας δεν μπορεί εγκυκλοπαιδικά να δώσει απαντήσεις σε όλα τα ηθικά ερωτήματα που μπορεί να προκύψουν κατά την άσκηση του επαγγέλματος της ψυχιατρικής. Η ορθή κρίση και η ακεραιότητα του χαρακτήρα του θεραπευτή είναι απαραίτητη για την εφαρμογή ηθικών αρχών σε συγκεκριμένες καταστάσεις και πρόσωπα».[ Κώδικα Ηθικής και Δεοντολογίας για τους Ψυχαναλυτές. Αμερικάνικη Ψυχαναλυτική Εταιρεία (2005-2008)].
Ο σεβασμός στο ιατρικό απόρρητο αποτελεί μια από τις αρχαιότερες δεοντολογικές αρχές και υποχρεώσεις του ιατρού και περιέχεται διαχρονικά σε όλους τους κώδικες δεοντολογίας του ιατρικού επαγγέλματος
Source/ Author:Βασιλική Ι. Σγάντζου
