Το φαινόμενο του Spouse Stalking ως μορφή ενδοοικογενειακής βίας στον νέο Ποινικό Κώδικα
Ένα από τα προβλήματα με τα οποία έρχεται αντιμέτωπη η προσπάθεια εμπειρικής διερεύνησης του εγκλήματος της ενδοοικογενειακής βίας, συνδέεται με τη συχνά διαφορετική εννοιολογική προσέγγιση του φαινομένου. Σε κάθε περίπτωση, κατά τη σύγχρονη αντίληψη της έννοιας, δεν περιλαμβάνεται μόνο η σωματική βία των θυμάτων, αλλά σε αυτήν υπάγονται και άλλες μορφές παράνομων συμπεριφορών, όπως η οικονομική βία, η συναισθηματική βία, η παραμέληση υπό τη μορφή της «παρατεταμένης απομόνωσης», η οικονομική βία, αξιόποινες πράξεις κατά της γενετήσιας ελευθερίας αλλά και το υπό μελέτη φαινόμενο, αυτό της ενδοοικογενειακής έµµονης παρενοχλητικής παρακολούθησης («spouse stalking»). Μεμονωμένα οι παρενοχλητικές συμπεριφορές στο ενδοοικογενειακό πλαίσιο τις περισσότερες φορές καλύπτονται επιμελώς ή παρουσιάζονται ως κάτι συνηθισμένο, θεωρούμενες απλώς ως σχέση κυριαρχίας. Η παρενόχληση αυτή, όμως, δεν είναι ποτέ ανώδυνη. Μπορεί να είναι έμμεση και να αγγίζει τα θύματα μόνο εξ αντανακλάσεως, ή μπορεί να στοχεύει και άμεσα σε αυτά για να το εξοντώσει ηθικά και ψυχικά.
Το “Stalking” μπορεί να είναι μια νέα λέξη στο τρέχον πλαίσιο, αλλά η ίδια η συμπεριφορά έχει αναγνωριστεί εδώ και πολύ καιρό στους κύκλους ποινικής δικαιοσύνης. Ακολουθώντας τον εκάστοτε ορισμό που δίδεται για το ποινικό αδίκημα του stalking, η έρευνα δεν επιφέρει οριστικό συμπέρασμα. Είναι μία εξελισσόμενη διαδικασία, που αλλάζει συνεχώς με κάθε επίπεδο κατανόησης. Στα ελληνικά ο όρος “stalking” αποδίδεται ως «παρενοχλητική συμπεριφορά», ενώ στον νέο ποινικό κώδικα και συγκεκριμένα στο άρθρο 333 ΠΚ διατηρούνται οι όροι «επίμονη καταδίωξη ή παρακολούθηση». Ο όρος αυτός ωστόσο κατά την άποψη της γράφουσας υποβιβάζει το βάθος και την έκταση του αδικήματος. Η παρενοχλητική συμπεριφορά έχει συνήθως τη βάση της σε αντικοινωνικές συμπεριφορές ενώ το stalking είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την εμμονή. Αυτή λοιπόν η «λεπτομέρεια» είναι και η ειδοποιός διαφορά μεταξύ μίας οποιασδήποτε παρενοχλητικής συμπεριφοράς και του stalking, που κάνει τόσο δύσκολη τη διαχείριση μιας τέτοιας κατάστασης. Οι ονομασίες για την περιγραφή της έμμονης παρενοχλητικής συμπεριφοράς (“stalking”) διαφέρουν από έννομη τάξη σε έννομη τάξη, το ίδιο και η αντικειμενική υπόσταση του αδικήματος.
Στην Ελλάδα, η ποινικοποίηση του φαινομένου του «stalking» ήρθε το 2018, με την επικύρωση της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης και πλέον η υπό μελέτη συμπεριφορά συνιστά αδίκημα προβλεπόμενο στο άρθρο 333ΠΚπαρ1εδβ’, το οποίο τροποποιήθηκε για τελευταία φορά με τον νέο Ποινικό Κώδικα του 2019. Μέχρι, όμως, και την τελευταία τροποποίηση του Ποινικού Κώδικα με τον Ν. 4619/2019, στην ελληνική έννομη τάξη, το stalking (και το cyberstalking αντίστοιχα όταν η άδικη πράξη λαμβάνει χώρα με τη χρήση τηλεπικοινωνιακών ή ηλεκτρονικών μέσων) ως μορφή ενδοοικογενειακής βίας ή ως φαινόμενο παρατηρούμενο και στις οικογενειακές σχέσεις, δηλαδή το λεγόμενο «spouse stalking» δεν οριζόταν σαφώς σε καμία νομική διάταξη, με αποτέλεσμα να υπάρχει μία «δικαιολογημένη δυσπιστία» για το εάν το εν λόγω αδίκημα μπορεί να τελεσθεί στις στενές διαπροσωπικές σχέσεις και να αποτελέσει ειδικότερη μορφή ενδοοικογενειακής βίας.
Ήδη, όμως, έχουν λάβει χώρα διάφορες έρευνες που εστίασαν στη μελέτη του αδικήματος της έμμονης παρενοχλητικής συμπεριφοράς στις διαφορετικές σχέσεις ρόλων, ώστε να καταδειχθεί πώς μπορούν να επηρεαστούν το ως άνω ποινικό αδίκημα με παρόμοιες συμπεριφορές. Η βία που σχετίζεται με την παρενοχλητική συμπεριφορά μπορεί επίσης να διαφέρει μεταξύ των ρόλων. Όμως, επισημαίνεται πως μπορεί να είναι πιο πιθανή να συμβεί σε σχέσεις ρόλων που είναι πιο οικείες και μακροπρόθεσμες και συνεπώς στο πλαίσιο της οικογένειας. Πολλές ήταν και οι δικαστικές αποφάσεις που το επιβεβαίωσαν. Ομολογείται, λοιπόν, πως το stalking είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με πολλές υποθέσεις ενδοοικογενειακής ή ενδοσυντροφικής βίας.
Εν προκειμένω, κλασσικός δράστης του stalking δύναται να είναι ο/η πρώην σύζυγος του θύματος. Εκτός από τις περιπτώσεις όπου ένας/μία πρώην σύζυγος σε διάσταση παρενοχλεί τον/την πρώην σύζυγο, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου παρατηρούνται συμπεριφορές stalking ακόμη και εντός σχέσης ή γάμου. Ο διαρκής έλεγχος του προγράμματος και των δραστηριοτήτων, οι ξαφνικές διερευνητικές επισκέψεις, οι απειλές σε περίπτωση εγκατάλειψης ενδέχεται να είναι τα πρώτα σημάδια μιας παθολογικής κατάστασης που ίσως οδηγήσει σε σοβαρότερες μορφές κακοποίησης.
Τα περισσότερα θύματα της έμμονης παρενοχλητικής συμπεριφοράς ανήκουν στο οικογενειακό περιβάλλον του δράστη. Για αυτά τα θύματα, η παρενόχληση ξεκινά λίγο πριν τελειώσει η έγγαμη σχέση, όταν οι σύντροφοί τους γίνονται όλο και περισσότερο ενοχλητικοί, ελέγχοντας ακόμα και τον καθημερινό βίο τους και κορυφώνεται με τη λύση της. Ενδεικτικά, μπορεί να υποβάλλονται από τον/την σύντροφό τους σε ανεπιθύμητες προσεγγίσεις στο χώρο εργασίας τους, σε ζημιές σε περιουσιακά στοιχεία, ακόμη και βίαιες επιθέσεις. Τα θύματα αυτής της κατηγορίας, δηλαδή τα μέλη της οικογένειας, εκτίθενται στο ευρύτερο φάσμα μεθόδων παρενόχλησης. Οι συνεχείς επακόλουθες, επαναλαμβανόμενες τηλεφωνικές κλήσεις, απειλές και επιθέσεις είναι πιθανότερο να αναφερθούν από αυτήν την ομάδα θυμάτων. Πιο δύσκολες τείνουν να είναι περιπτώσεις εκείνες στις οποίες το θύμα και ο δράστης έχουν παιδιά και ειδικά όταν ο δράστης έχει τα νόμιμα δικαιώματα επίσκεψης και επικοινωνίας με τα τέκνα. Αυτά τα θύματα μπορούν να υποστούν ουσιαστική παρενόχληση.
Με την τελευταία τροποποίηση του ΠΚ με τον Ν. 4619/2019 τροποποιήθηκε το άρθρο 333 ΠΚ, προστιθέμενου σε αυτό της παραγράφου 2, κατά την οποία ποινικοποιείται πλέον το αδίκημα της ενδοοικογενειακής απειλής, ενώ όταν η πράξη του δράστη περιλαμβάνει την επίμονη καταδίωξη ή παρακολούθηση του θύματος θα λέγαμε ότι λαμβάνει χώρα η ποινικοποίηση του υπό μελέτη φαινομένου «spouse stalking», ήτοι της ενδοοικογενειακής έµµονης παρενοχλητικής παρακολούθησης, όταν η άνωθι αξιόποινη πράξη του δράστη προκαλεί στο θύμα τρόμο ή ανησυχία, όπου κατά την ελληνική νομολογία ο τρόμος συνίσταται στον υπέρμετρο ή αιφνίδιο φόβο του θύματος, ενώ η ανησυχία είναι η ταραχή και η αγωνία σε σχέση με το αίσθημα ασφάλειας.
Τα στοιχεία της υπό κρίση παραγράφου συμπίπτουν με εκείνα της παρ. 1 τόσο του νέου όσο και του ταυτάριθμου προϊσχύσαντος ΠΚ, με τη σημαντική, όμως, διαφορά στα ενεργητικά και παθητικά υποκείμενα του εγκλήματος, ώστε να λαμβάνουν πλέον αποτελεσματικής προστασίας τα πρόσωπα της οικογενείας. Δηλαδή, για την τέλεση της υπό κρίση μορφής εγκλήματος απαιτείται η πράξη της «επίμονης καταδίωξης ή παρακολούθησης» ικανής ως προς την πρόκληση τρόμου ή ανησυχίας, να τελείται α) εις βάρος ανήλικου προσώπου που δε μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του, όπου ανήλικος θεωρείται το άτομο εκείνο που δεν έχει συμπληρώσει το 18ο έτος της ηλικίας του και εφόσον βρίσκεται « υπό την επιμέλεια ή την προστασία του δράστη βάσει νόμου, δικαστικής απόφασης ή πραγματικής κατάστασης ή συνοικούν με αυτόν» και β) σε βάρος συζύγου κατά τη διάρκεια του γάμου ή σε βάρος συντρόφου κατά τη διάρκεια της συμβίωσης. Στην προκειμένη περίπτωση, δε χρειάζεται να αποδειχθεί, κατά την κρατούσα στη θεωρία άποψη, ότι η σύζυγος ή η σύντροφος βρίσκεται στην αδύναμη θέση που απαιτεί το εδ.α’ της β’ παραγράφου του νέου 333 ΠΚ, διότι κρίνεται πως στις περιπτώσεις αυτές η αδύναμη θέση θεωρείται ως δεδομένη, εξαιτίας των δεσμεύσεων που δημιουργεί η συμβίωση. Αυτό επιβεβαιώνεται και από την Αιτιολογική Έκθεση του νέου ΠΚ. Εντούτοις, αυτό δε θα έπρεπε να σημαίνει ότι τμήμα των εν λόγω προσώπων βρίσκεται εκτός πεδίου προστασίας, κάτι που θα συνιστούσε αφόρητη αστοχία του ποινικού δικαίου.
Τέλος, αξίζει να γίνει μνεία για την ποινική προστασία του/της συντρόφου, όπου άξιας κριτικής είναι η έννοια της «συμβίωσης» που λαμβάνει χώρα στο υπό κρίση άρθρο. Κατά την ορθότερη άποψη, δεν απαιτείται για την προστασία του θύματος επίσημο σύμφωνο συμβίωσης, αλλά θα λέγαμε πως αρκεί εδώ η «πραγματική κατάσταση». Άλλωστε, κατά τη νομολογία του ΕΔΔΑ η συμβίωση δεν αποτελεί αναγκαία συνθήκη για την αναγνώριση της προστασίας που εγγυάται η ΕΣΔΑ. Τα μέλη μίας οικογένειας, τα οποία δε συγκατοικούν λόγω διαζυγίου ή διάστασης, δε στερούνται την προστασία της οικογένειας. Η ύπαρξη ή μη της οικογενειακής ζωής συνιστά ζήτημα πραγματικό, το οποίο εξαρτάται από την ύπαρξη πραγματικών στενών προσωπικών δεσμών.
Το "Stalking" μπορεί να είναι μια νέα λέξη στο τρέχον πλαίσιο, αλλά η ίδια η συμπεριφορά έχει αναγνωριστεί εδώ και πολύ καιρό στους κύκλους ποινικής δικαιοσύνης
Source/ Author:Βασιλική Ι. Σγάντζου
